Қауіпсіз интернет

Ғаламторды пайдалану. Ғаламторды пайдаланудың артықшылықтары

Қазіргі уақытта ғаламтор күнделікті өмірдің, бизнестің, саясаттың, ғылым мен білімнің ажырамас бөлігіне айналды. Интернетті үйде және оқу орындарында пайдалану оқудың тиімділігін арттыруға, сонымен қатар ата-аналар мен мұғалімдерді ғана емес, студенттерді, соның ішінде мектеп оқушыларын да қызықтыратын саладағы соңғы жаңалықтарды алуға мүмкіндік береді.

Жасырын және ашық ғаламтор қауіптері

Ғаламтордың қарқынды дамуы айтарлықтай қиындықтар да тудырады. Заманауи ғылыми-білім беру ақпараттық ортасы құрылымдалмаған, сонымен қатар әрқашан сенімді ақпараты жоқ білім беру ресурстары көп. Мұндай ресурстардың көлемі жарықтың жылдамдығындай өсуде. Осылайша, ақпараттық ғылыми және білім беру ресурстарын тиімді пайдалануды қамтамасыз ету қажеттілігі тұрақты түрде артып келеді. Сонымен қатар, пайдалы және қажетті ақпаратпен қатар пайдаланушылар әдепсіз және агрессивті мазмұнды қамтитын ресурстарғада кез болады.

Порнография, терроризм, есірткі, ұлтшылдық экстремизм, маргиналдық секталар, этикаға жатпайтын жарнама және т.б. – балалар мен жасөспірімдер кезігіп қалуы мүмкін контенттер. Теріс мазмұнды ақпарттың ұшырасуы жастарды оқыту мен тәрбиелеуде кері әсерін тигізуде. Ақпараттық технологиялардың артықшылықтарынан бас тартудың мәні жоқ, бірақ балалардың ғаламторға бақылаусыз кіруі мыналарға әкелуі мүмкін:

• Кибер тәуелділік;
• Файлдарды жүктеп алу кезінде вирустың жұғуы;
• Баланың қалыпты дамуының бұзылуы;
• Моральдық құндылықтардың дұрыс қалыптаспауы;
• Теріс ниетті адамдармен кездесу.

Ғаламтор қауіптерінің түрлері.
Контенттен келетін қауіп.

Ғаламторда жарияланған және балаларға арналған заңсыз және орынсыз мазмұнды қамтитын ақпаратты тұтынумен байланысты.

Қауіпті контент

Елдегі мәдениетке, заңнамаға, менталитет пен заңды жасына байланысты сәйкес емес деп саналатын материалдар тобы анықталады. Орынсыз мазмұнға зорлық-зомбылық, эротика және порнография, әдепсіз сөздер, нәсілдік өшпенділік тудыратын ақпарат, анорексия мен булимияны насихаттау, суицид, құмар ойындар және есірткі заттары бар материалдар кіреді.

Заңсыз контент

Елдің заңнамасына байланысты әртүрлі материалдар заңсыз деп танылуы мүмкін. Көптеген елдер балалар мен жасөспірімдерді қамтитын сексуалдық мазмұндағы материалдар, порнографиялық мазмұн, зорлық-зомбылық сипаттау, соның ішінде сексуалдық зорлық-зомбылық, экстремизм және нәсілдік өшпенділікке шақыратын материалдарға тыйым салады.

Электрондық қауіпсіздік

Электрондық қауіпсіздікпен байланысты тәуекелдер әртүрлі кибер әрекеттерге жатады, олар: жеке ақпаратты ашу, қауіпсіздік деңгейі төмен үй компьютерінен желіге кіру (вирустық шабуыл қаупі), онлайн алаяқтық және спам.

Зиянды бағдарламалар

Зиянды бағдарламалар — бұл компьютердің жұмысына теріс әсер ететін бағдарламалар. Оларға вирустар, шпиондық бағдарламалар, қажетсіз жарнамалық бағдарламалар және зиянды кодтың әртүрлі формалары жатады.

• Зиянды бағдарлама
• Жарнамалық бағдарлама
• Шпиондық бағдарлама
• Браузер эксплуатиті

Спам

Спам – жарнамалық материалдары бар сұраусыз электрондық пошта. Спам алушы үшін қымбатқа түседі, өйткені пайдаланушы көбірек электрондық хаттарды алуға уақытын және ақылы интернет-трафикті жұмсайды. Спам сонымен қатар өздігінен орындалатын тіркемелер түріндегі зиянды бағдарламаларды қамтуы мүмкін.

Кибералаяқтық

Кибералаяқтық – пайдаланушыларды алдауға бағытталған киберқылмыстың бір түрі. Құпия деректерді ұрлау хакердің заңсыз қол жеткізуіне және қандай да бір жолмен пайдаланушының жеке ақпаратын материалдық пайда алу үшін пайдалануына әкелуі мүмкін. Кибералаяқтықтың бірнеше түрі бар: нигериялық электрондық хаттар, фишинг, вишинг және фарминг.

Коммуникациялық қауіптер

Коммуникациялық қауіптер ғаламторды пайдаланушылардың тұлғааралық қарым-қатынастарымен байланысты және педофилдердің балалармен байланысы мен киберталкингтін қамтиды.

Заңсыз байланыс

Заңсыз байланыс — бұл ересек адам баланы жыныстық қатынас орнату мақсатында неғұрлым жақын қарым-қатынас орнатуға тырысатын ересек адам мен бала арасындағы қарым-қатынас.

Киберталкинг

Киберталкинг – интернет байланысы арқылы қорлау, агрессия немесе жыныстық қудалау бар хабарламалар арқылы адамды қудалау. Сондай-ақ киберталкинг ақпаратпен, контактілермен немесе суреттермен бөлісу, қорқыту, еліктеу, қорқыту (интернет-троллинг) және әлеуметтік бойкот сияқты нысандарда болуы мүмкін.

Ғаламтордағы қауіптерден қорғау жолдары

Әлемдік тәжірибеге сүйене отырып және Қазақстандағы жағдайды саралай отырып, ғаламторды қауіпсіз пайдалануды қамтамасыз ету мәселесін шешу кешенді шешім деп айта аламыз.

Шешімге мыналар кіреді:

Заң жобаларын жасау/өзгерту арқылы мемлекет қамтамасыз ететін әкімшілік (реттеу) шаралар. Пайдаланушыларды арнайы ресурстармен істейтін ақпаратпен тиімді жұмыс істеуге үйрету және оқыту. Ата-аналар мен мұғалімдер балаларға интернетті қалай пайдалану керектігін де үйретуі керек. Интернетті пайдалану тиімділігін арттыру үшін заманауи технологиялық шешімдерді пайдалану. Арнайы бағдарламалық қамтамасыз етуді әзірлеуді жеке компаниялар жүзеге асырады.

Қауіпсіз ғаламтор
Ата-аналарға

Балаларыңызға көмектесу үшін мынаны білуіңіз керек:

• Балаларыңыздың желіде не істеп жатқанынан хабардар болыңыз.
• Олардан бұрын қолданбаған әртүрлі қолданбаларды пайдалануды үйретуді сұраңыз.
• Балаларыңызға Интернетте ешкімге өзі туралы ақпаратты – ұялы телефон нөмірін, үй мекенжайын, мектептің атын/нөмірін бермеу немесе өзінің және отбасының фотосуреттерін көрсетпеу керектігін түсінуге көмектесіңіз. Өйткені, оны интернеттегі кез келген адам көре алады.
• Егер сіздің балаңыз спам (қажетсіз электрондық пошта) алса, оған хаттарда жазылғандарға сенбеуді және оларға ешқашан жауап бермеуді ескертіңіз.
• Балаларыңызға сіз танымайтын адамдардан жіберілген файлдарды ашпау керектігін түсіндіріңіз. Бұл файлдарда вирустар немесе «агрессивті» мазмұны бар фотосуреттер/бейнелер болуы мүмкін.
• Балаңызға ғаламтордағы кейбір адамдар шындықты айтпауы және олар айтқан адам болмауы мүмкін екенін түсінуге көмектесіңіз. Балалар ешқашан ересек адамсыз онлайн достарымен шынайы өмірде кездеспеуі керек.
• Балаларыңызбен үнемі қарым-қатынаста болыңыз. Балаңызға Интернеттегі басқа адамдардың әрекеттеріне қалай әрекет ету және дұрыс әрекет ету керектігін айту ешқашан кеш емес.
• Балаларыңызға біреу оларды ренжіткен жағдайда немесе олар Интернетте агрессивті мазмұнды алған/кездескен жағдайда қалай әрекет ету керектігін үйретіңіз, сондай-ақ мұндай жағдайда қайда жүгінуге болатынын айтыңыз.
• Ақпаратты фильтрден өткізуші бағдарламалардың компьютерлерде дұрыс орнатылғанын және конфигурацияланғанын тексеріңіз.

Пайдалы бағдарламалар

«Интернет цензор» бағдарламасы компьютеріңізге орнатылады және барлық веб-браузерлер мен бағдарламалар үшін сүзгілеуді қамтамасыз етеді. Толық нұсқасының ерекшелігі — жоғары дәрежедегі сенімділік және бұзудан (взлом) қорғау.
NetPolic Lite. Жеке фильтрдің бір түрі, пайдаланушының теріс, қажетсіз және қауіпті интернет ресурстарына қол жеткізуін шектеу үшін ең маңызды функцияларды қамтамасыз етеді. Интернетті қауіпсіз пайдалану үшін ең қажетті санаттар мен функциялар бар.

Балалар мен жасөспірімдер. Бастауыш мектеп оқушыларыв

Егер сіз ғаламторда отырғанды ұнатсаңыз, осы қауіпсіздік ережелерін есте сақтаңыз!

1 ереже	2 ереже	3 ереже	4 ереже
Аты-жөніңізді жазбаңыз. Ник ойлап табыңыз.	Сайтқа суретіңізді жүктемеңіз	Ешкімге мекенжайыңызды бермеңіз, нөміріңізді айтпаңыз!	Ғаламторда танысқан адаммен кездеспеңіз! Егер сізді біреу кездесуге шақырса немесе балағаттаса, ата-анаңызға хабарлаңыз!

Орта мектеп оқушылары үшін

Сіз мұны білуіңіз керек:

• Сайттарға тіркелу кезінде жеке ақпаратты бермеуге тырысыңыз, себебі барлық ақпарат бейтаныс адамдарға қолжетімді болуы мүмкін. Сондай-ақ, фотосуретіңізді жарияламағыныз дұрыс, сырт бейнеңізді өзге жандардың білуіне мүмкіндік тудырмаңыз.
• Веб-камераны достарыңызбен сөйлескенде ғана пайдаланыңыз. Бейтаныс адамдардың сіздің әңгімеңізді көруге мүмкіндігі жоқ екеніне көз жеткізіңіз, өйткені оны өзге адамдар жазып алуы мүмкін.
• Бейтаныс адамдардан келген электрондық хаттар «Спам» деп аталады. Егер сіз осындай хат алсаңыз, оған жауап бермеңіз. Егер сіз осындай хатқа жауап берсеңіз, жіберуші сіздің электрондық поштны пайдаланып жүргеніңізді біледі және сізге спам жіберуді жалғастырады.
• Егер сізге бейтаныс мекенжайдан хабарлама келсе, оны ашпағаныңыз жөн. Мұндай электрондық пошталарда вирус болуы мүмкін.
• Егер сізге ұнамсыз және қорлайтын мазмұндағы хаттар келсе, біреу сізге жөнсіз әрекет жасаса, хабарлаңыз.
• Егер біреу сізді ренжітсе, ересектерге айтыңыз.

Колледж студенттері мен жоғары сынып оқушылары үшін

Мынаны білуіңіз керек:

• Ғаламторға жеке ақпаратты жарияламаңыз.
• Жеке ақпарат: ұялы телефон нөмірі, электрондық пошта; мекенжай; өзіңіздің, отбасыңыздың немесе достарыңыздың фотосуреттері.
• Интернетте фотосуреттер немесе бейнелер жарияласаңыз, оларды барлығы көре алады.
• Спамға жауап бермеңіз.
• Бейтаныс адамдар жіберген файлдарды ашпаңыз. Сіз бұл файлдардың ішінде не бар екендігін білмейсіз — оларда вирустар немесе «агрессивті» мазмұны бар фотосуреттер/бейнелер болуы мүмкін.
• IM (ICQ, MSN messenger, т.б.) контактілер тізіміне бейтаныс адамдарды қоспаңыз.
• Есіңізде болсын, виртуалды таныстар өзі көрсеткендей (жалған ақпарат немесе фото) адам болмауы мүмкін.
• Жаныңызда жақын адамыңыз болмаса, бейтаныс адаммен кездеспеңіз. Егер сіздің виртуалды досыңыз сіздің қауіпсіздігіңізге алаңдаса, сізді қинап немесе басқа жолмен кездесуге шақырмайды.
• Біреу сізді ренжіткен болса, ересектерге айту ешқашан кеш емес.

Мұғалімдер мен оқытушыларға арналған

Оқушыларға көмектесу үшін мынаны білу керек:

• Ғаламтордан келетін қатердің алдын алу үшін ғаламтордағы қауіпсіздік ережелерімен танысыңыз. Жұмыс орныңыздағы компьютерлердің қандай функциялары бар екенін, сондай-ақ оларда қандай бағдарламалық құрал орнатылғанын біліңіз.
• Балаңызға компьютерде жұмыс істеуге рұқсат бермес бұрын, оған виртуалды әлем, оның мүмкіндіктері мен қауіптері туралы мүмкіндігінше айтып беріңіз.
• Балаларға интернетті өз бетімен зерттеуге рұқсат бермеңіз, олар агрессивті мазмұндағы материалдарды көруі мүмкін.
• Қызықты ресурстарды таңдап, балалармен бірге зерттеңіз.
• Антивирус, түрлі фильтрлердің компьютерде орнатылғандығына көз жеткізіңіз.

Үш негізгі ереже сақтасаңыз, ғаламторды пайдалану қауіпсіз.

1. Компьютеріңізді қорғаңыз

• Операциялық жүйені жүйелі түрде жаңартыңыз.
• Вирусқа қарсы бағдарламаны пайдаланыңыз.
• Брандмауэрді пайдаланыңыз.
• Маңызды файлдардың артық көшірмесін жасаңыз.
• Құжат жүктеп алу кезінде абай болыңыз.

2. Желіде өзіңізді қорғаңыз

• Жеке ақпаратты жариялағанда абай болыңыз.
• Кіммен сөйлесіп жатқаныңызды анықтап алыңыз.
• Есіңізде болсын, ғаламтордағы барлық ақпарат рас емес және барлық пайдаланушылар шынайы емес.

3. Ережелерді орындаңыз

• Ғаламторда да заңға бағыну керек.
• Ғаламторда жұмыс істегенде, өзіңізбен бірге басқаларды да ойлауды ұмытпаңыз.

Анықтама телефоны

• Желіде сізді қорлап, қорлап жатса…
• Интернетте әдепсіз ұсыныстар жасаса…
• Егер сіз желідегі алаяқтардың құрбаны болсаңыз…
• Интернетті немесе ұялы байланысты пайдалану кезінде қауіпке тап болсаңыз…

Анықтама телефондары
(қоңыраулар тегін, тәулік бойы)

• Балалар мен жасөспірімдерге арналған ұлттық сенім телефоны – 150
• Бала құқықтары жөніндегі уәкілдің Бірыңғай Call-орталығы – 111

Қауіпсіз интернеттің жалпы ережелері

1-ереже

Жеке ақпаратты жазуға болмайды. Сайттардың көпшілігі сіздің атыңызды енгізуді талап етеді. Мұндай жағдайларда сізге бүркеншік ат (басқа атау) ойлап табу керек. Жеке мәліметтеріңізді енгізуді сұраған сайттарға (мекенжай, тегі, туған күні, телефон нөмірі, достардың тегі мен аты-жөні және олардың координаттары) жоламаңыз. Өйткені, оларды кез келген адам көре алады. Бұл ақпаратты ұрылар мен алаяқтар виртуалды өмірде де, шынайы өмірде де теріс пиғылда пайдалана алады.

2-ереже

Шынайы өмірде «интернет досыңызбен» кездескіңіз келсе, ата-анаңызға міндетті түрде айтыңыз. Интернетте адам өзі айтқан адам емес болуы мүмкін. Нәтижесінде: он екі жасар қыз қырық жастағы көке болып, сізді ренжітуі мүмкін. Егер кенеттен Интернеттегі жаңа досыңыз кездесуді ұсынса, кездесуге барар алдында ата-анаңызбен кеңесіңіз.

3-ереже

Ата-анаңыз сізге ұсынған сайттарға ғана кіруге тырысыңыз. Ересектер ненің жақсы, ненің жаман екенін жақсы біледі. Сонымен қатар, дұрыс емес кеңес бермейді. Есеюге асықпаңыз, үлгересіз.

4-ереже

Интернетті өз бетіңізше шолу кезінде, балаларға арналмаған ақпараттарға тап болуыңыз мүмкін. Бұл туралы ата-анаңызға айтуды ұмытпаңыз. Қызықты деп ойлаған сайтқа кіргеніңізде, ересектерге арналған ақпараттарға тап болуыңыз мүмкін.

5-ереже

Ешқашан ересектердің рұқсатынсыз Интернеттен ақпарат алу үшін SMS жібермеңіз. Кейде «Тек бүгін — бірегей мүмкіндік — қатысыңыз және жеңіңіз!» деген хабарламалар жалт-жұлт етіп шығуы мүмкін. Қызық, солай емес пе? Сіз оны бассаңыз, «Ұтыс ойынына қатысу үшін сізге SMS жіберу керек!» деп хабарлама келуі мүмкін. Ешбір жағдайда мұны ересектердің хабарынсыз жасамаңыз, өйткені олар алаяқ болуы мүмкін. Бір қарағанда еш зиянсыз болып көрінетін SMS сізге және сіздің ата-анаңызға көп шығын әкелуі мүмкін.

Интернет өмірдегі басты хобби емес екенін ұмытпаңыз. Бұған қоса, сүйікті кітаптарыңыз болуы керек, спортпен айналысыңыз және достарыңызбен таза ауада серуендеуіңіз!